Zbiornik Jeziorsko - widok na zamknięcia jazu od strony wody górnej, nad jazem most drogowy
Zbiornik retencyjny jest urządzeniem wodnym całkowicie sztucznym, w odróżnieniu od jezior podpiętrzonych, które powstały poprzez podpiętrzenie naturalnego jeziora za pomocą jazu.
Niewątpliwie zbiorniki retencyjne oraz jeziora podpiętrzone powodują znaczną ingerencję w środowisko, zmieniając warunki wodne wokół zbiornika oraz ekosystemy od wód zależne.
Jednak retencjonowanie wód jest niezwykle potrzebne, gdyż cywilizowany człowiek, chcąc godnie żyć, musi uniezależniać się od kaprysów przyrody. Zbiorniki pomagają zwalczać zjawisko suszy oraz chronią przed powodzią. Jest to oczywiście daleki skrót myślowy, gdyż ochrona przed tymi zjawiskami przy pomocy zbiorników retencyjnych, ma swoje granice.
W państwach wysoko rozwiniętych (USA, Niemcy, Francja, Szwajcaria, Japonia, itd.) przyjmuje się, że zbiorniki retencyjne winny gromadzić około 15% odpływu rocznego z danego terytorium. (najprostsza definicja odpływu rocznego - całkowita ilość wody odpływająca rzekami do morza z obszaru Polski w ciągu roku). W Polsce wskaźnik ten wynosi ok. 6%, jesteśmy więc bardzo daleko od osiągnięcia wskaźnika dla państw wysoko rozwiniętych. Przeciwko budowie zbiorników protestują ekolodzy. Należy niewątpliwie dążyć do kompromisu, czyli budować tak, aby jak najmniej szkodzić środowisku oraz wprowadzać rekompensaty, za wyrządzenie szkód. Jednak budować zbiorniki powinniśmy, gdyż one także służą człowiekowi. Jeśli przypomnimy wielką tragedię z lipca roku 1997 - powódź na górnej Odrze i górnej Wiśle, podczas której zginęły aż 54 osoby, to musimy zrozumieć, że bez wybudowania zbiornika w Raciborzu, nie jesteśmy w stanie zapobiec kolejnej takiej tragedii, jeśli się wydarzy.
Zbiorniki retencyjne z reguły mają kilka zadań (funkcji), rzadko budowano zbiorniki jednofunkcyjne.
Zbiorniki mogą spełniać następujące funkcje:
- ochrona przeciwpowodziowa (jeśli zbiornik posiada tzw. stałą rezerwę powodziową)
- alimentacja przepływów niskich w rzece i tym samym zmniejszanie skutków suszy (nagromadzona woda w okresie jej nadmiaru, jest wypuszczana w okresie, gdy jej brakuje)
- zaopatrzenie aglomeracji miejskich w wodę do picia (np. zbiornik Dobczyce, zaopatrujący Kraków)
- zaopatrzenie przemysłu w wodę technologiczną
- produkcja energii elektrycznej (wykorzystuje się różnicę poziomów wody do poruszania turbin elektrowni) - mogą to być zbiorniki budowane specjalnie do tych celów (często w górach), lub jako element dodatkowy, wykorzystując spiętrzenie utworzone do innych celów
- zaopatrzenie rolnictwa w wodę do nawodnień (irygacje)
- alimentowanie przepływu w rzece dla żeglugi (takie zbiorniki istnieją w zlewni Odry np. zbiornik Turawa)
- wykorzystywanie zbiorników do rekreacji i sportu
Może się zdarzyć, że zbiornik realizuje kilka powyższych funkcji (rzadko wszystkie) - więc posiada kilku użytkowników. Aby ich "pogodzić", każdy zbiornik musi posiadać instrukcję gospodarowania wodą na zbiorniku. Instrukcja określa rzędne piętrzenia (minimalną, normalną, maksymalną, nadpiętrzoną) oraz sposób postępowania w warunkach normalnych (przeciętnych), aby zaspokoić potrzeby użytkowników oraz w warunkach zagrożenia np. powodziowego. Praca zbiornika, zależy więc od warunków hydrologicznych na rzece (dopływu) oraz możliwości zaspokajania potrzeb użytkowników.
Gospodarka wodna na zbiorniku prowadzona jest w warunkach normalnych, pomiędzy poziomami: minimalnym i normalnym. Gospodaruje się wówczas pojemnością użytkową. W przypadku wystąpienia powodzi, można piętrzyć zbiornik do poziomu maksymalnego, wykorzystując tzw. stałą pojemność powodziową. Jeśli wezbranie jest wyjątkowo duże, dopuszczalne jest piętrzenie zbiornika do poziomu nadzwyczajnego, jednak nie może to trwać zbyt długo, należy jak najszybciej powrócić z piętrzeniem do poziomu maksymalnego. Poziomy te, ilustruje poniższy rysunek.
Poziom minimalny, to poziom, poniżej którego niemożliwa jest normalna praca zbiornika (poniżej tego poziomu nie można opróżnić zbiornika, lub nie jest to wskazane np. ze względu na osady na dnie). Stąd nazwa - pojemność martwa. Na poziomie minimalnego poziomu piętrzenia z reguły zlokalizowane są tzw. upusty denne, które pozwalają obniżyć piętrzenie do tego poziomu (jaz z reguły ma próg wyżej). Upuszczanie wody ze zbiornika prowadzi się tylko przez jaz, w wyjątkowych sytuacjach, przewidzianych w instrukcji gospodarowania wodą na zbiorniku - upustami dennymi. Zbiorniki górskie, bardzo często posiadają tzw. upusty boczne, powodziowe, którymi woda przelewa się automatycznie, po osiągnięciu pewnego poziomu. Chodzi o to, aby nie dopuścić do przelewania się wody przez koronę zapory.
Gospodarowanie wodą na zbiornikach prowadzą ich administratorzy, którymi mogą być: regionalne zarządy gospodarki wodnej, wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych, energetyka, przedsiębiorstwa zaopatrzenia w wodę lub przedsiębiorstwa przemysłowe.